Rysunek techniczny

Rodzaje rysunków technicznych

Finalny rysunek przedmiotu powinien zawierać wszystkie niezbędne informacje,powinien być czytelny i jednoznaczny w interpretacji. Ze względu na rozmaitość kształtów, różny stopień złożoności obiektów, a także z uwagi na przeznaczenie
rysunków w praktyce stosuje się różne formy rzutowania oraz przedstawiania przedmiotów. W zależności od metody odwzorowania wyróżnia się:

rysunek rzutowy – najczęściej stosowane odwzorowanie obiektów w rysunku technicznym maszynowym i budowlanym, wykonywane w formie rzutów prostokątnych (rzuty Monge’a), rysunek aksonometryczny (lub perspektywiczny) – przedstawiający przedmiot w jednej z metod rzutowania aksonometrycznego (perspektywicznego), zwykle stosowany do poglądowego przedstawienia przedmiotu.

W zależności od przeznaczenia wyróżnia się następujące rodzaje rysunków:

• rysunek złożeniowy – przedstawia wzajemne położenie, kształt i współpracę poszczególnych podzespołów zestawianych części; poszczególne części lub zespoły są oznaczane numerami i opisywane w tabliczce ze spisem części; podane są również wymiary gabarytowe i przyłączeniowe,
• rysunek zestawieniowy – rysunek złożeniowy wyrobu z naniesionymi informacjami i wymiarami niezbędnymi do wykonania poszczególnych detali wchodzących w skład przedstawianego wyrobu,
• rysunek wykonawczy – rysunek detalu zawierający wszystkie informacje niezbędne do jego wykonania,
• rysunek montażowy – rysunek przedstawiający poszczególne czynności i informacje związane z montażem urządzenia,
• rysunek instalacyjny – rysunek pokazujący rozmieszczenie poszczególnych elementów instalacji oraz sposób ich połączenia,
• rysunek operacyjny (zabiegowy) – rysunek detalu z naniesionymi danymi potrzebnymi do wykonania jednego zabiegu technologicznego.

Rysunek złożeniowy jest podstawowym rysunkiem przedstawiającym złożenie wszystkich zespołów, podzespołów i części wyrobu. Ze względu na stopień złożoności rozróżnia się następujące rodzaje rysunków:

rysunek zespołowy – przedstawiający złożenie wszystkich części zespołu,
rysunek częściowy – przedstawiający fragment obiektu lub zespołu,
rysunek części – przedstawiający jeden element.

W procesie tworzenia dokumentacji wykorzystuje się różne sposoby przedstawiania grafi cznego przedmiotów [11÷13]. Należą do nich m.in.:

• widok – rzut prostokątny przedstawiający widoczną część przedmiotu, a w razie konieczności również niewidoczne krawędzie;
• rzut – widok w określonej płaszczyźnie rzutowania;
• kład – przedstawienie grafi czne zarysu przedmiotu znajdującego się w określonej płaszczyźnie przekroju;
• przekrój – kład przedstawiający zarys przedmiotu leżący na śladzie płaszczyzny przekroju oraz zarys znajdujący się poza tą płaszczyzną;
• rysunek właściwy (rysunek techniczny) – informacja techniczna podana na nośniku informacji przedstawiona w określonej podziałce zgodnie z przyjętymi zasadami;
• schemat – rysunek przedstawiający funkcje poszczególnych elementów i współzależności między nimi; elementy oznaczane są za pomocą odpowiednich symboli grafi cznych;
•  szkic – rysunek zazwyczaj wykonywany odręcznie i niekoniecznie w podziałce; sporządza się w celu przedstawienia idei rozwiązania konstrukcyjnego lub wstępnego projektowania przedmiotu, a także do inwentaryzacji;
• wykres – grafi czne przedstawienie zależności za pomocą linii na płaszczyźnie rysunku.

 

Formaty arkuszy rysunkowych

Rysunki techniczne wykonuje się na arkuszach rysunkowych o znormalizowanych wymiarach zgodnych z normami międzynarodowymi ISO [67] np. ISO-A (tab. 1.1) lub American National Standard (tab. 1.2). Zgodnie z PN-EN ISO
5457:2002/A1:2010 [67] arkusze serii ISO-A oznacza się dużą literą A i cyfrą określającą wymiary arkusza. Podstawowym formatem, od którego tworzone są pozostałe arkusze, jest format A4 o wymiarach 210 ? 297 mm. Większe arkusze (A3, A2,
A1, A0) powstają przez podwojenie długości krótszego boku mniejszego arkusza, natomiast mniejsze arkusze powstają przez skrócenie dłuższego boku większego arkusza o połowę (rys. 1.4).

Rys. 1.4. Formaty arkuszy rysunkowych

W sytuacji, gdy powyższe arkusze są niewystarczające, dopuszcza się stosowanie formatów wydłużonych. Tworzy się je z kombinacji wymiarów – krótszego boku formatu serii A (np. A2) oraz dłuższego wymiaru innego większego formatu
serii A (np. A0). W przytoczonym przykładzie otrzymano arkusz oznaczony A2.0 o wymiarach 420 x 1189 mm.

Formatowanie arkuszy rysunkowych

Wielkość arkusza rysunkowego dobiera się w taki sposób, aby na możliwie jak najmniejszym arkuszu i przy określonej podziałce rysunkowej zachować niezbędną czytelność przedstawianego elementu. W głównej mierze format arkusza zależy od wymiarów elementu i stopnia jego złożoności. Zgodnie z przyjętymi zasadami wykonywania rysunków technicznych wszelkie rysunki oraz opisy powinny za wierać się w obszarze arkusza określanym przez tzw. pole rysunkowe (tab. 1.1). Dostępne w sprzedaży
arkusze mają zazwyczaj nieco większe wymiary. W związku z tym przed wykonaniem rysunku technicznego na arkuszu należy narysować:

• ramkę obcięcia arkusza,
• obramowanie pola rysunkowego,
• tabliczkę rysunkową,
• inne niezbędne oznaczenia (znaki centrujące, oznaczenie arkusza itp.) zgodnie z zasadą przedstawioną na rys. 1.5.

Ramkę obcięcia arkusza rysuje się tak, aby po obcięciu wzdłuż tej ramki arkusz miał znormali zowane wymiary zgodne z podanymi w tab. 1.1 lub tab. 1.2. W narożach tej ramki umieszcza się znaki obcięcia w postaci dwóch zachodzących na siebie prostokątów o wymiarach 10 × 5 mm. Znaki te nie są odcinane i pozostają w narożach arkusza. Obramowanie ograniczające pole rysunkowe arkusza rysuje się linią ciągłą grubą o grubości nie mniejszej niż 0,7 mm w odległości 20 mm od lewego brzegu arkusza i 10 mm od pozostałych krawędzi (rys. 1.5).

W prawym dolnym rogu arkusza umieszcza się tabliczkę rysunkową. Na arkuszach A0÷A3 tab liczkę umieszcza się wzdłuż dłuższego boku arkusza, a na arkuszu A4 – wzdłuż krótszego boku.

Na marginesach, w odległości 5 mm od ramki obramowania można umieścić ramkę z podziałem pola rysunkowego na strefy. Ramkę tę oraz linie siatki rysuje się linią cienką o grubości 0,35 mm. Pola podziału na strefy powinny mieć długość 50 mm i oznacza się je od góry ku dołowi dużymi literami oraz od lewej do prawej liczbami arabskimi o wysokości pisma 3,5 mm.

Rys. 1.5. Zasada sporządzania arkusza rysunkowego z podziałem na strefy (na rysunku zaznaczono przykładową strefę 4C)

Ponadto w celu ustalenia rysunku do potrzeb reprodukcji lub mikrofi lmowania na arkuszu można umieścić znaki centrujące. Zaleca się stosowanie odcinka rysowanego linią ciągłą grubą. Umieszcza się je na linii obramowania siatki odniesienia,
na końcach dwóch osi symetrii obciętego arkusza, tak aby znak wychodził 10 mm poza ramkę pola rysunkowego. Oznaczenie arkusza tworzą niżej wymienione elementy podane w następującej kolejności:

• blok opisowy,
• numer normy,
• oznaczenie formatu arkusza i symbol określający arkusz obcięty (T) lub nieobcięty (U),
• symbol rodzaju materiału (kalka papierowa 92,5 g/m2 lub 112,5 g/m2 – TP; papier nieprzeźroczysty 60 g/m2÷120 g/m2 – OP; folia kreślarska o podłożu poliestrowym i grubości co najmniej 50 μm – PE),
• symbol nadruku na przedniej (F) lub tylnej (R) stronie arkusza,
• oznaczenie tabliczki rysunkowej zgodnej ze wzorem (TBL), jeżeli jest przewidziana

Przykładowe oznaczenie wygląda następująco:
Arkusz rysunkowy ISO 5457 - A3T - OP120 - F - TBL.

Tabliczki rysunkowe

Każdy rysunek techniczny powinien zawierać tabliczkę rysunkową umieszczoną w prawym dolnym rogu obramowania arkusza tak, aby stykała się ona z obramowaniem rysunku. Generalnie tabliczkę należy umieszczać wzdłuż dłuższego boku arkusza (tab. 1.1, rys. 1.5) za wyjątkiem formatu A4, na którym tabliczkę należy umieszczać wzdłuż krótszego boku arkusza. Zarys tabliczki oraz rubryki w tabliczce należy rysować linią ciągłą grubą. Natomiast kolumny oraz wiersze w poszczególnych rubrykach rozdziela się liniami ciągłymi cienkimi. 

Zgodnie z normą PN-EN ISO 7200 [78] rozróżnia się tabliczki rysunkowe podstawowe, zmniejszone i uproszczone. Tabliczka powinna zawierać informacje, takie jak: nazwa i numer rysunku, podziałka, symbol określający metodę rzutowania, numer normy, zgodnie z którą jest sporządzana dokumentacja, użyte jednostki, tolerancje, wykonawcę dokumentacji z podpisami i datami oraz informacje dotyczące zmian na rysunku. Nad tabliczką rysunkową należy umieścić tabliczkę z wykazem części, w której zamieszcza się informacje związane z elementami przedstawionymi na arkuszu. W tabliczce tej podaje się: numer i nazwę części, liczbę sztuk, materiał, masę lub nr normy (rys. 1.6).

Rys. 1.6. Uproszczona tabliczka podstawowa do celów dydaktycznych

Każdy rysunek powinien mieć przypisany jednoznaczny numer własny. Na zamieszczonym przykładzie (rys. 1.6) numer własny umieszcza się w polu „Nr zadania – Nr rysunku”, podając np. zapis skrótowy urządzenia, którego dotyczy dokumentacja,
oraz kolejny numer rysunku (np. Q100-001). Poszczególne elementy przedstawione na rysunku powinny być zestawione w tabliczce ze spisem części z odwołaniami do odpowiednich rysunków (na których są odwzorowane) lub norm przedmiotowych. Numery można tworzyć przez zmianę liczby po prawej stronie opisu (np. Q100-002, Q100-003,…, Q100-010).

Linie rysunkowe - rysunek techniczny

Rodzaje i grubość linii rysunkowych

Podstawowymi narzędziami zapisu informacji na rysunku technicznym są linie rysunkowe (tab. 1.3). W celu zachowania zasady jednoznaczności zapisu i odczytu informacji zawartych na rysunku technicznym inżynier ma do dyspozycji różne linie rysunkowe, z których każda ma określone znaczenie. W zależności od typu rysunku (maszynowy, budowlany) stosuje się odpowiednie, znormalizowane rodzaje linii [6÷10] o określonych znormalizowanych grubościach. W ogólnym przypadku na rysunku technicznym stosuje się trzy grubości linii (tab. 1.4):

• linie cienkie (o grubości 0,5×a),
• linie grube (o grubości a),
• linie bardzo grube (o grubości 2×a).

Zgodnie z normą PN-ISO 128-20 [6] grubości a grubych linii rysunkowych powinny wynosić: 0,13; 0,18; 0,25; 0,35; 0,5; 0,7; 1,0; 1,4 lub 2,0 mm. Grubość linii należy dobierać tak, aby zachować przejrzystość i czytelność informacji zawartych na rysunku. Z tego względu często dobiera się je na podstawie wielkości i złożoności przedstawianego obiektu, formatu arkusza oraz podziałki rysunkowej. Do sporządzania rysunków średniej wielkości jest zalecane stosowanie linii grubych o grubości a = 0,5 mm (rysunki z dużą liczbą szczegółów) lub a = 0,7 mm (rysunki z małą liczbą szczegółów) oraz odpowiadających im linii cienkich o grubościach
0,25 mm i 0,35 mm. Do sporządzania rysunków dużych zaleca się stosowanie grupy linii 1 (tab. 1.4), a do rysunków poglądowych – grupy linii 1,4. Na danym arkuszu powinna być tylko jedna wybrana grupa grubości linii.

Zastosowanie linii rysunkowych

Do odwzorowania obiektów wykorzystuje się linie rysunkowe różnych typów i różnych grubości. Szczegółowe zasady zastosowania poszczególnych rodzajów linii w rysunku technicznym maszynowym i budowlanym są określone w normach
[6÷10]. Najczęstsze zastosowania linii na rysunkach technicznych maszynowych omówiono w tab. 1.5 i przedstawiono na rys. 1.7. Należy mieć na uwadze, że podobne rodzaje i grubości linii są stosowane na rysunkach technicznych budowlanych
[6, 9]. Istnieją jednakże istotne różnice w interpretacji znaczenia i zastosowania poszczególnych linii rysunkowych w rysunku technicznym maszynowym [10] i budowlanym [9, 143]. Zastosowanie linii rysunkowych w kontekście rysunków technicznych budowlanych zestawiono w tab. 1.6 na podstawie PN-ISO 128- 23:2002 [9].

Tabela 1.5. Zastosowanie linii rysunkowych w rysunku technicznym maszynowym

Tabela 1.6. Zastosowanie linii rysunkowych w rysunku technicznym budowlanym

Rys. 1.7. Wybrane przykłady zastosowania: linii ciągłej grubej (A1-A5), linii ciągłej cienkiej (B1-B14), linii ciągłej bardzo grubej (C1), linii cienkiej z długą kreską i kropką (D1-D2), linii grubej z długą kreską i kropką (E1-E2), linii kreskowej cienkiej (F1), linii falistej (G1-G2) oraz linii cienkiej z długą kreską i podwójną kropką (H1-H2)

Zasady grupowania linii i rysowania linii nieciągłych - rysunek techniczny

W miejscach, w których co najmniej dwie linie różnego rodzaju nakładają się na siebie, rysuje się tylko jedną linię uwzględniając następującą kolejność pierwszeństwa linii (1 – najważniejsza, 6 – najmniej ważna):

1. widoczne zarysy i krawędzie (linia ciągła gruba),
2. niewidoczne zarysy i krawędzie (linia kreskowa cienka),
3. oznaczenia płaszczyzn przekrojów (linia punktowa gruba),
4. osie symetrii (linia punktowa cienka),
5. linie środka ciężkości (linia dwupunktowa cienka),
6. inne linie, w tym również linie pomocnicze.

Długości poszczególnych linii (kreski, kropki, krótkie kreski) podano w tabeli 1.7. Odstępy między kreskami (np. w liniach kreskowych) oraz między punktami a kreskami (np. w liniach punktowych) nie powinny być mniejsze niż trzykrotna grubość linii. Kropki w liniach zaleca się rysować w postaci krótkich kresek [7]. W szczególności dotyczy to programów CAD, w których stosowanie linii punktowej z kropką może skutkować zmniejszeniem czytelności wydruku. Proporcje elementów
linii zestawiono w tabeli 1.7.

Tabela 1.7. Zalecane proporcje elementów linii rysunkowych

Wybrane zasady rysowania linii nieciągłych (m.in. kreskowych, punktowych) przedstawiono na rys. 1.8. Oto najważniejsze z nich:

• linie rozpoczyna się i kończy dłuższymi kreskami (rys. 1.8a, b, c, f, h),
• linie przecina się (w środku dłuższych kresek) i łączy kreskami (rys. 1.8c, d),
• załamania oraz wygięcia wykonuje się kreskami (rys. 1.8b).
• osie nie powinny się kończyć na krawędziach zarysu, lecz powinny wystawać ok 2÷3 mm poza krawędzie (rys. 1.8d, g, i).

Rys. 1.8. Zasady rysowania i przecinania linii kreskowych i punktowych (opis w tekście)

Linie równoległe nieciągłe należy tak rysować, aby przerwy między elementami linii były przesunięte względem siebie (rys. 1.8e). Minimalne odległości między liniami równoległymi wynoszą:

• 3 grubości linii dla linii o grubości a = 0,18 i a = 0,25 mm,
• 2 grubości linii dla linii o grubości a = 0,35 i a = 0,5 mm,
• 1,5 grubości linii dla linii o grubości a = 0,7,
• 1,4 mm dla linii o grubości a równe lub większe niż 0,18 mm.

Zasady rysowania linii wskazujących i linii odniesienia

Linie wskazujące i linie odniesienia stosuje się w celu zamieszczenia na rysunku dodatkowego opisu słownego lub literowo-cyfrowego. Są to linie ciągłe cienkie. Rysuje się je poziomo lub pionowo tak, aby można było przy nich albo nad nimi umieścić dodatkowe informacje. Linia odniesienia powinna mieć długość odpowiadającą długości opisu. Linia wskazująca służy do jednoznacznego powiązania wskazywanego obiektu z linią odniesienia i podanym na niej opisem. Powinna być rysowana pod kątem większym niż 15° względem wskazywanej linii lub obiektu. Linia wskazująca powinna być zakończona (rys. 1.9):

• grotem strzałki, gdy wskazuje krawędź, zarys, lub linię oznaczającą powierzchnię,
• kropką, gdy kończy się wewnątrz zarysu.

Linia wskazująca nie ma zakończenia, gdy kończy się na linii wymiarowej. 

Rys. 1.9. Zasady rysowania linii wskazujących i linii odniesienia w przypadku: a) zakończenia linii wewnątrz zarysu, b) wskazania krawędzi, c) wymiarowania

Podziałki rysunkowe w rysunku technicznym

Wszystkie obiekty przedstawiane na rysunku technicznym maszynowym powinny być narysowane w odpowiedniej podziałce rysunkowej (skali odwzorowania). Podziałka rysunkowa jest znormalizowana [62] i defi niowana jako stosunek wymiaru liniowego elementu przedstawianego na rysunku do jego wymiaru rzeczywistego. Wyróżnia się trzy rodzaje podziałek rysunkowych:

• podziałkę naturalną 1 : 1 – element przedstawiany jest w wielkości rzeczywistej,
• podziałkę zmniejszającą 1 : X – element przedstawiany jest w X-krotnym pomniejszeniu, gdzie X?{2; 5; 10; 20; 50; 100; 200 itd.},
• podziałkę zwiększającą X : 1 – element przedstawiany jest w X-krotnym powiększeniu (np. 2 : 1; 5 : 1; 10 : 1; 20 : 1; 50 : 1 itd.).

Dopuszcza się również stosowanie podziałek zmniejszających lub zwiększających, w których X jest wielokrotnością liczby 10. Natomiast podziałki o innych wartościach aniżeli wyszczególnione powyżej można stosować tylko w wyjątkowych przypadkach mających uzasadnienie praktyczne. 

Podziałkę dobiera się tak, aby wszystkie istotne elementy przedstawione na rysunku były czytelne. Należy wziąć pod uwagę m.in. złożoność rysunku, czytelność i łatwość odbioru informacji zawartej na rysunku, cel, jakiemu rysunek ma służyć, rozmiar arkusza itp. Na jednym arkuszu można użyć kilku różnych podziałek. W takiej sytuacji większość rzutów wykonuje się w podziałce głównej, natomiast szczegóły, które są zbyt małe do pełnego przedstawienia lub zwymiarowania, rysuje się na oddzielnym widoku szczegółu w podziałce powiększającej. 

Oznaczenie podziałki zastosowanej na rysunku umieszcza się w odpowiednim polu tabliczki rysunkowej. W przypadku użycia na arkuszu więcej niż jednej podziałki, w tabliczce rysunkowej umieszcza się tylko podziałkę główną, a pozostałe podaje się w pobliżu numeru pozycji lub literowego oznaczenia szczegółu widoku lub przekroju. Należy również pamiętać, że w trakcie wymiaro wania obiektów na rysunku zawsze podaje się ich wymiary rzeczywiste (domyślnie w milimetrach) niezależnie od użytej skali odwzorowania.

Rysunek techniczny w mechanice i budowie maszyn, autor: Paweł Romanowicz, Wydawca: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2018